Kişiselleştirilmiş tıp ile daha yüksek iyileşme şansı

"Kişiselleştirilmiş tıp" veya "bireyselleştirilmiş tıp" kapsamında tıbbi tedavilerin hastaların kişisel özelliklerine göre uyarlanması amaçlanmaktadır. Bir ilacın herkeste aynı şekilde etkili olduğunu varsaymak yerine tedavi seçiminde bireysel faktörler göz önünde bulundurulur. Bu faktörler öncelikle kan veya doku yoluyla tespit edilebilen gen ve diğer biyobelirteçler gibi biyolojik özelliklerdir. Günümüzde özellikle belirli kanser türleri ve enfeksiyon hastalıklarında halihazırda birçok kişiselleştirilmiş tedavi seçeneği kullanılmaktadır.

İlaçlar genellikle tüm hastalarda aynı derecede etkili olmaz. Bazı durumlarda ilaç hiç etki göstermeyebilir veya yan etkiler ortaya çıkabilir. Kişiselleştirilmiş yaklaşımlarla, tedaviye başlamadan önce birey için en etkili ilaç seçilebilir. Ayrıca bu şekilde yan etki riski de azaltılabilir. 

Kişiselleştirilmiş tıbbın en önemli avantajı, tedavileri daha etkili hale getirme olanağıdır. Örneğin, tedavi seçiminde kişinin biyolojik özellikleri dikkate alındığında tedavinin etkinliği önemli ölçüde artabilir. Daha iyi tedavi sonuçları sunmanın yanı sıra, uygun olmayan tedaviler baştan elenebildiği için yan etkileri de azaltabilir. Gereksiz tedaviler önlenerek sağlık sistemindeki maliyetler de düşürülebilir.

Kişiselleştirilmiş tıp kapsamında tedavi başlamadan önce çeşitli incelemeler yapılır. Bu incelemelerde kan veya doku örnekleri yardımıyla belirli biyobelirteçlerin olup olmadığı tespit edilir. Bu biyobelirteçler, hücre yüzeyindeki proteinler veya genetik bilgiler (genler) olabilir. İnceleme sonuçlarına dayanarak belirli bir ilacın kişinin tedavisi için uygun olup olmadığı değerlendirilebilir. 

Kişiselleştirilmiş ilaçlar prensipte diğer ilaçlardan farklı etki göstermez. Bu ilaçların özel yanı yalnızca belirli biyolojik özelliklere sahip olan insan grubunda etki göstermesidir.

Kanser tedavisinden bir örnek: Bazı kişilerin kanser hücrelerinde belirli özellikler (biyobelirteçler) bulunur. Aynı tür kanser hastalığına sahip olan diğer kişilerde ise bu özellikler bulunmaz. Kanser hücrelerinin hangi özelliklere sahip olduğuna bağlı olarak belirli ilaçların kullanılması söz konusu olabilir. Bu ilaçlar arasında monoklonal antikorlar yer alır. Bunlar doğrudan biyobelirteçlere ve dolayısıyla kanser hücrelerine bağlanarak kanser büyümesini yavaşlatır. Kanser tıbbı alanında bu yaklaşıma hedeflenmiş tedavi de denir. 

Monoklonal antikorların yanı sıra "küçük moleküller" de bulunmaktadır. Bunlar kanser hücrelerine nüfuz edebilecek kadar küçük olan maddelerdir. Bu maddeler oraya ulaştığında sinyal zincirlerini kesintiye uğratabilir. Madde kişiselleştirilmiş olarak seçildiğinde tam olarak ilgili kanser hücrelerinin büyümesini destekleyen sinyal zinciri kesilir.

Henüz her hastalık için kişiselleştirilmiş tedavi yoktur. Ancak özellikle kanser tıbbı ve enfeksiyon hastalıkları alanında halihazırda bazı kişiselleştirilmiş tedaviler uygulanmaktadır. 

Örneğin: 

• Meme kanseri
• Kronik miyeloid lösemi (KML)
• Akciğer kanseri
• Siyah cilt kanseri
• Kolorektal kanser
• HIV
• Hepatit C 

Meme Kanseri Örneği: Kanser Hücrelerinin Büyümesinin Hedeflenmiş Şekilde Durdurulması

Meme kanserinde meme bezindeki hücreler kontrolsüz şekilde büyür. Bu hücreler çevre dokulara yayılabilir ve onları tahrip edebilir. Meme kanserinde tek bir tür değil, farklı hastalık tipleri vardır. Bazı hastalarda örneğin kanser hücrelerinin yüzeyindeki HER2 proteinlerinin sayısı epey yüksektir. Bu nedenle tümör genellikle nispeten hızlı büyür. Ancak HER2 proteinleri aynı zamanda biyobelirteç görevi görür: Bu tür proteinlerin sayısı yüksek olan bir meme kanseri türü varsa HER2'ye yönelik hedeflenmiş tedaviler uygulanır. İlgili ilaçlar HER2 proteinlerine bağlanarak tümörün büyümesi için gereken diğer sinyalleri engeller.

HIV Örneği: Genetik İncelemeler Sayesinde Yan Etkilerin Önlenmesi

HIV (İnsan Bağışıklık Yetmezliği Virüsü), bağışıklık sistemi hücrelerini seçici olarak yok eder. Tedavi edilmeyen HIV enfeksiyonu, fırsatçı enfeksiyonlarla seyreden bir bağışıklık yetmezliğine (AIDS) yol açar. HIV ilaçları, hastaları bu tür bağışıklık yetmezliğinden koruyabilir. Bu ilaçlardan biri Abakavir'dir. İlaç birçok hastada iyi etki gösterir ancak her 100 kişiden yaklaşık 5'inde hayatı tehdit edebilen yan etkiler ortaya çıkabilir. Artık bu ciddi yan etkilerin yalnızca belirli bir gene sahip olan kişilerde ortaya çıktığı bilinmektedir. Bu gen, kan örneği kullanılarak yapılan DNA analizi ile incelenebilir. Bu gene sahip olmayan kişilerde Abakavir ile HIV tedavisi uygulanabilir. Bu gene sahip olan kişiler için başka HIV ilaçları mevcuttur.

Kişiselleştirilmiş tıp şimdiye kadar özellikle kanser tıbbında büyük ilerlemeler kaydetmiştir ancak diğer birçok hastalık için henüz kişiselleştirilmiş yaklaşımlar mevcut değildir. Bu durum, kanser hastalıkları için bazı önemli biyobelirteçlerin halihazırda bilinmesinden kaynaklanmaktadır. Bu, kişiselleştirilmiş tedavi yaklaşımlarını kolaylaştırmaktadır.

Ancak kanser tıbbında hala zorluklar mevcuttur: Kanser hücrelerinin genetik materyallerinde genellikle yalnızca bir değil, pek çok değişiklik olur. Bu değişikliklerin hepsi henüz bilinmemektedir veya ayrıntılı olarak incelenmemiştir. Birçok vakada kanseri tetikleyen bazı belirli mekanizmalar ilaçlar yardımıyla engellenebilmektedir. Kanser hücrelerinde çok sayıda değişiklik olduğundan bu tedavi genellikle kanser büyümesini tamamen durdurmaya yetmez.

Kişiselleştirilmiş yaklaşımları zorlaştıran bir diğer faktör ise yeni tedavi geliştirmenin çok zahmetli ve pahalı olmasıdır. Bir ilacın piyasaya sürülebilmesi için kapsamlı klinik çalışmalar gerekmektedir. Ayrıca çeşitli ülkelerde yeni tedavilerin onaylanması için ülkeye özel düzenlemeler bulunmaktadır. Bu durum, bir ilacın örneğin ABD'de onaylanmış olmasına rağmen AB'de onaylanmamış olabileceği anlamına gelir.

Mevcut zorluklara rağmen kişiselleştirilmiş tıp alanı çok umut vericidir. Sürekli ilerlemeler sayesinde kişiselleştirilmiş tedaviler yakında çok daha geniş bir hastalık yelpazesi için mümkün olabilir.