Uyuz

Uyuz, akarların neden olduğu bulaşıcı bir cilt hastalığıdır. Uyuz akarları insanlara yoğunlaşan parazitlerdir. Bu da parazitlerin sadece insan derisi üzerinde hayatta kalabildiği ve çoğalabildiği anlamına gelmektedir. Dişi akarlar derinin üst tabakasını delerek yumurtalarını ve dışkılarını bırakırlar. Bu da vücudun savunma reaksiyonu sonucunda deri döküntüsüne yol açar. Uyuz hastalığında tipik olarak gözle görülür lezyonların ve döküntünün yanı sıra genellikle geceleri fark edilen şiddetli kaşıntı görülür.

Uyuzun tıbbi adı, Latince "kazmak" anlamına gelen "scabere" kelimesinden türetilen scabies'tir. Uyuz ilaçla etkili bir şekilde tedavi edilebilir. Uyuz ilaçları genellikle cilde krem şeklinde uygulanır.

Uyuz akarlarının ilk istilasından sonra savunma reaksiyonunun kaşıntılı bir deri döküntüsüne neden olması ortalama 2 ila 5 hafta sürer. Bununla birlikte, enfekte bir kişi döküntü fark edilir hale gelmeden önce hastalığı başkalarına bulaştırabilir. Geçmişte uyuz geçirdiyseniz tekrar enfekte olmanız halinde döküntüler sadece birkaç gün sonra ortaya çıkacaktır. Bunun nedeni, vücudun savunma sisteminin akarları tanıması ve bu nedenle daha hızlı tepki vermesidir.
 
Uyuzun tipik özelliği bazen tüm vücudu etkileyen ve geceleri artan bir yoğun kaşıntı olmasıdır. Kaşıntıya küçük nodüller, kabarcıklar ve püstüllerle karakterize bir döküntü eşlik eder. Bu kaşıntılı deri döküntüsü (egzama), bağışıklık sisteminin akar istilasına verdiği reaksiyon ile tetiklenir.
 
Akar kanalları cilt üzerinde uzunluğu bir santimetreye kadar olan ve kavisli şekillerinden dolayı bir virgülü andıran ince düzensiz kabarıklıklar olarak görünür. Bunlar çıplak gözle her zaman tespit edilemez, akarların kendileri ise sadece mikroskop veya belirli büyüteçlerle (dermatoskop) görülebilir. 

Kanallar sıklıkla aşağıdaki yerlerde bulunur:

• El ve ayak parmaklarının arasında
• Eklemlerde, bileklerde ve dirseklerde
• Koltuk altlarında, meme uçlarında ve göbek deliğinde
• Kasıklarda ve kalçada
• Penis üzerinde

Nadiren, ancak özellikle bebeklerde ve küçük çocuklarda başta, yüz ve el ve ayak avuç içlerinde de görülebilir.

Bağışıklık sistemi zayıf olan kişilerde sıklıkla, ciltte yoğun pullu kızarıklık ve şiddetli kabukların ortaya çıktığı, çok bulaşıcı bir uyuz formu gelişir. Buna Norveç uyuzu (scabies crustosa) denir. Tipik olan kaşıntı, hastalığın bu şeklinde bazı durumlarda olmayabilir.

Uyuz, çoğunlukla doğrudan cilt teması yoluyla insandan insana bulaşan bulaşıcı bir hastalıktır. Uyuz akarları çok yavaş hareket ettiğinden en az 5 ila 10 dakika boyunca sürekli ve yoğun temas (örneğin oyun oynarken, kucaklarken veya aynı yatakta uyurken) gereklidir. Öte yandan, tokalaşmak veya kısa süreli sarılmak genellikle enfeksiyona yol açmaz.

Bir istisna, hastanın cildinin binlerce hatta milyonlarca parazitle kolonize olduğu Norveç uyuzudur (scabies crustosa). Bu durumda ciltle kısa süreli bir temas, hatta kopmuş cilt pullarıyla temas bile enfeksiyon kapmak için yeterli olabilir.

İnsanlara yoğunlaşan uyuz akarlarının yanı sıra evcil hayvanları istila eden başka akar türleri de vardır. Hayvanlarda görülen bu akar hastalıklarına (hayvan) uyuzu denir.

Hayvan akarları bazen insanlara geçer, ancak insanlarda üremeden deri üzerinde hızla ölürler. Bazen neden oldukları cilt tahrişleri ("sahte uyuz") genellikle kısa bir süre sonra kendiliğinden kaybolur.

Uyuz dünya çapında tüm yaş gruplarında görülmektedir. Bununla birlikte, özellikle çocuklar ve eşlerini sık değiştiren, cinsel açıdan aktif kişiler sıklıkla etkilenmektedir. Yaşlılar, hareket kabiliyeti kısıtlı kişiler ve bağışıklık sistemi zayıf olan kişiler yüksek derecede bulaşıcı olan Norveç uyuzuna yatkındır.

Uyuz salgınları anaokulları, huzurevleri ve bakım evleri, hastaneler, evsiz barınakları veya hapishaneler gibi ortak kullanılan tesislerde de ortaya çıkabilir.

Ancak, kapsamlı bir bildirim zorunluluğu olmadığından, bu parazit istilasının Almanya'da görülme sıklığına dair güvenilir rakamlar bulunmamaktadır. Bununla birlikte, uyuz en yaygın bulaşıcı hastalıklardan biridir ve muhtemelen ülkede her yıl on binlerce insanı etkilemektedir. Robert Koch Enstitüsü tarafından 2018 yılında hastalığın görülme sıklığı üzerine yapılan bir araştırma da bunu göstermektedir. Hastalığın görülme sıklığı yıllar içinde bölgeden bölgeye değişiklik göstermektedir.

Uyuz akarları, genellikle hasta kişide semptomlar görülmeye başlamadan önce bile fark edilmeden diğer insanlara bulaşabilir. Bu gibi durumlarda, bulaşmayı önlemek pek mümkün değildir.

Öte yandan, bir hastada hastalığın teşhis edilmiş olması halinde, yakın temasta bulunduğu kişiler muayene edilmeli ve mümkünse hepsi aynı anda tedavi edilmelidir. Yakınların bakımını yapma durumları gibi, hastalarla fiziksel temastan kaçınmanın mümkün olmadığı durumlarda, uzun kollu giysiler ve tek kullanımlık eldivenler koruma sağlar.

Akarların ortak evdeki eşyalardan yayılmasını önlemek için enfekte kişinin kıyafetleri ve havluları her gün en az 50 derecede yıkanmalı, yatak çarşafları tedaviden sonra değiştirilmeli ve döşemeli mobilyalar güçlü bir elektrikli süpürge ile süpürülmelidir.

Aynı şekilde, kontamine nesneler kapalı plastik torbalarda en az 21 derecede, örneğin bir ısıtıcının yakınında 3 gün saklanabilir. Uyuz akarları böylece ölür. Norveç uyuzu (Scabies crustosa) değil de yaygın uyuz söz konusuysa aynı durum, etkilenen nesnelerin eksi 25 derecede 2 saat boyunca dondurulması için de geçerlidir. 

Uyuz hastası veya hastalığı olduğundan şüphelenilen kişiler, tedavi tamamlanıncaya kadar okul veya anaokulları gibi toplum kuruluşlarına gitmemeli veya çalışmamalıdır.

Deneyimli doktorlar uyuz hastalığını genellikle tipik belirtiler ve fiziksel muayene temelinde tanıyabilir. Tanı, kazınmış deri pullarındaki akarların mikroskop altında veya özel bir büyüteç (dermatoskop) kullanılarak doğrudan deri üzerinde tespit edilmesiyle doğrulanır. Uyuz teşhisi için laboratuvar testleri gerekli değildir.

Uyuz genellikle cilde harici olarak uygulanan ilaçlarla tedavi edilebilir. Bu tedavide genellikle aktif bileşen olarak permetrin kullanılır. Alternatif olarak örneğin benzil benzoat veya crotamiton da kullanılabilir. Hastalığın bazı vakalarında etken madde ivermektin içeren tabletlerin alınması da mümkündür. Ancak, ivermektin hamile kadınlarda veya küçük çocuklarda kullanılmamalıdır.

Tüm vücudu tek seferde ve kapsamlı şekilde Permetrin ile tedavi edilen hastalar genellikle bulaşıcı olmayı bırakır. Bununla birlikte, emin olmak için tedavinin bir hafta sonra tekrarlanması tavsiye edilir.

Tedaviden sonra kaşıntı 1–2 hafta içinde azalır.

Şiddetli Norveç uyuzunda (Scabies crustosa) ise tedavinin tekrarlanması ve korunmasız temastan uzun süre kaçınılması gerekir.

Robert Koch Enstitüsü (RKI), web sitesinde uyuz hakkında çok daha fazla bilgi vermektedir.